بحران آب و آب مجازی

hاين يك مقاله تحقيقي دانشگاهي و احتمالا پايان نامه ميباشد كه برايتان از يك پي دي اف استخراج كرده ايم اعداد بطور ناصحيح ظاهر شده و اصل آنرا كه شامل دو جدول آماري نيز مياشد را ميتوانيد از اينجا دريافت نماييد.
مدير سايت

چکیده:
قرن 12 قرن آب نامیده شده است.پیش بینی می شود تا سال 1212 تقریبا 5.2 میلیارد نفر در دنیا در معرض بحران آب قرار خواهند داشت.از این
میان کمتر از 2.1 میلیارد نفر به آب سالم دسترسی خواهند داشت.همچنین تا سال 1222 بیش از 5.2 میلیارد نفر در معرض صدمات و زیان های
ناشی از کمبود و آلودگی منابع آب قرار خواهند داشت.این شرایط رقابت در زمینه ی منابع آب جهانی را افزایش داده و بهره برداری از منابع آب به
چالشی اساسی بدل خواهد شد.لذا برنامه ریزی منابع آب جایگاه خود را در روابط سیاسی ،اقتصادی و اجتماعی حاکم بر ملت ها و دولت ها خواهد
یافت.
شرایط جدید منابع و مصارف آب شیوه های نو در برنامه ریزی منابع آب را طلب می کند.در این راستا مفاهیم و شاخص های متعددی توسعه
یافته یا در حال توسعه است که از جمله ی آن می توان به آب مجازی اشاره کرد.آب مجازی مفهومی جدید در مدیریت منابع آب است .در واقع
مفهوم آب مجازی نگرشی جدید به مصارف غیر مستقیم و پنهان آب در چرخه ی تولید و ارائه ی خدمات به نسل بشر است.این مفهوم نخستین
بار در سال 2995 توسط J.A Allen مطرح شد.

مقدمه:
ایران کشوری با اقلیم عمدتاً گرم و خشک است. رشد سریع جمعیت مهمترین عامل کاهش سرانه آب تجدیدشونده کشور در قرن گذشته بوده
است. جمعیت ایران در طی این هشت دهه، از حدود ۸ میلیون نفر در سال 2522-2۰ به ۸۸ میلیون نفر تا پایان سال 2591 رسیده است. بر این
اساس میزان سرانه آب تجدیدپذیرساﻻنه کشور از میزان حدود25222 متر مکعب در سال 2522 به حدود 2522 متر مکعب در سال 2591 تقلیل
یافته و در صورت ادامه این روند، وضعیت در آینده به مراتب بدتر خواهد شد.
منابع آب تجدید پذیر کل ایران به 252 میلیارد متر مکعب بالغ میگردد. مطالعات و بررسیها نشان میدهد که در سال 25۸۰ از کل منابع آب
تجدیدشونده کشور حدود 2/۸9 میلیارد متر مکعب جهت مصارف بخشهای کشاورزی، صنعت و معدن و خانگی برداشت میشده است که حدود
۸5 میلیارد متر مکعب آن )95 درصد( به بخش کشاورزی، 2/2 میلیارد متر مکعب )۰ درصد( به بخش خانگی و مابقی به بخش صنعت و نیازهای
متفرقه دیگر اختصاص داشته است.

شرح:
وضعیت آب در جهان
آب شیرین نه یک منبع جهانی، بلکه منبعی منطقهای محسوب میشود که در حوزههای آبخیز خاصی از جهان قابل دسترس است و به دلیل
محدودیتآن به اشکال مختلفی یافت میشود. در برخی از حوزههای آبخیز این محدودیتها فصلی هستند که به قابلیت و توانایی ذخیره سازی آب
در دورههای خشک وابسته است. در سایر مناطق، محدودیتها از میزان تغذیه« دوباره« سفرههای آب زیرزمینی، میزان ذوب برف یا از ظرفیت
خاك جنگلها برای ذخیره سازی آب متأثر است .
ماهیت منطقهای منابع آب مانع از آن شده است تا جامعه« جهانی بیانیه یا کنوانسیون خاصی را برای آن تصویب کند؛ بیانیهای که به طور فزاینده
عمق نگرانیهای بشر را در این خصوص منعکس سازد. آب کاﻻیی منحصر به فرد و مادهای بسیار حیاتی است. محدودیتهای این ماده حیاتی
ظرفیتهای سایر منابع حیاتی — از جمله غذا، انرژی، ذخایر ماهی و حیات وحش– را تحت فشار قرار میدهد. استحصال سایر منابع — از جمله بحران آب و آب مجازی
2
غذا، مواد معدنی و فرآوردههای جنگلی– نیز به تناسب مقدار کمی و کیفی منابع آب میتواند محدود شود. در شماری از حوزههای آبخیز جهان
محدودیتهای آب آشکار شده است. در برخی از فقیرترین و ثروتمندترین کشورهای جهان نیز سرانه استحصال آب به دلیل مسایل زیستمحیطی،
افزایش هزینهها و کمیابی درحال کاهش است.
توزیع جریانهای آبی نیز در سطح جهان نامتعادل است و با توزیع جمعیت تناسب ندارد .
از مجموع کل آبهای جهان، 9۸/5 درصد آن را آب شور دریاها و اقیانوسها تشکیل میدهند که به دلیل شوری در عمل قابل استفاده نیستند. به
این ترتیب از مجموع منابع آبی جهان، ذخایر آب شیرین تنها 1/۰ درصد کل حجم ذخایر آبهای سطح زمین را شامل میشود که بخش اعظم آن به
صورت یخ در قطبهای کره زمین و یخچالهای طبیعی )2/9۸ درصد( و آبهای زیرزمینی ) 2/29 درصد ( وجود دارند که در دسترس نیستند . به
این ترتیب از مجموع آبهای کره زمین تنها 2/225 درصد آب قابل استفاده بوده و در واقع حیات آدمی وابسته به همین مقدار اندك آب است . از
این مقدار نیز حدود 2/222 درصد، آب موجود در اتمسفر، رودخانه ها، گیاهان و جانوران، 2/222 درصد رطوبت خاك و 2/22۸ درصد آب شیرین
موجود در دریاچه ها است .
میزان آبی که ساﻻنه از اقیانوسها تبخیر می شود حدود 512 هزار کیلو متر مکعب است که بخش اعظم آن به صورت بارندگی به اقیانوس ها بر
میگردد و تنها حدود 52 هزار کیلومتر مکعب به صورت نزوﻻت جوی در خشکیها تخلیه و به صورت روانآب از طریق رودخانه ها و جریانهای زیر
زمینی دوباره به سوی اقیانوسها جاری میشود .
به این ترتیب مشاهده میشود،به رغم اینکه بخش اعظم سطح زمین را آب پوشانده، تنها بخش اندکی از آن برای بشر قابل استفاده است و در
حقیقت تمام برنامهریزیهای بشر باید با توجه به این محدودیتها صورت پذیرد.
از طرف دیگر، توزیع و پراکنش این حجم محدود آب نیز در سطح کره زمین بسیار ناهمگون است و توزیع مکانی و زمانی آب نیز بسیار متغیر بوده
و منطبق با پراکنش جمعیت و نیاز جوامع بشری به آب نیست .

میزان آب مصرفی انسانی )آبی که برداشت میشود اما به رودخانهها یا آبهای زیرزمینی باز نمیگردد زیرا تبخیر یا در گیاهان و فرآوردههای
کشاورزی ذخیره میشود( حدود 1192 کیلومتر مکعب در سال است. حدود 5592 کیلومتر مکعب نیز برای رقیق کردن و کاهش آلودگیها مورد
استفاده قرار میگیرد. حاصل جمع این دو عدد ۰۸۸2 کیلومتر مکعب در سال است که نیمی از مجموع آبهای روان پایدار) آب شیرین( کره زمین
را تشکیل میدهد.

چنانچه میانگین تقاضای سرانه آب به هیچ عنوان تغییر نکند و جمعیت جهان براساس پیشبینیهای سازمان ملل به نه میلیارد نفر در سال 1222
برسد آبی که بشر استحصال میکند حدود 22122 کیلومتر مکعب، یعنی حدود ۸1 درصد آبهای روان شیرین کره زمین خواهد بود. اگر عاوه بر
جمعیت، تقاضای سرانه نیز افزایش یابد محدودیت شدید آب در سطح جهان قبل از سال 1222 نمایان خواهد شد .
 

وضعیت آب در ایران
ایران سرزمینی کوهستانی است که دو رشته کوه البرز با جهت گیری شرقی – غربی و رشته کوه زاگرس با جهتگیری شمال غربی - جنوب
شرقی در آن قرار گرفته اند. این دو رشته کوه همانند دیواره ای مانع رسیدن ابرهای باران زا از شمال و غرب کشور میشوند و به همین دلیل نیز
بخش اعظم کشور را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل میدهد. کمبود منابع آبی همواره به عنوان یک عامل محدود کننده فعالیت ها در کشور
مطرح بوده است

.بحران آب و آب مجازی
3
توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. توزیع زمانی نزوﻻت جوی در کشور نیز مانند توزیع مکانی روند مشابهی را
نشان می دهد و میزان آن در سالهای مختلف و حتی فصول مختلف متغیر بوده و این مسأله مشکات گوناگونی را در چند سال اخیر برای
بخشهای مختلف، به ویژه بخش کشاورزی و تأمین آب شرب شهرها به همراه داشته و زیانهای زیادی را به این بخش تحمیل کرده است. حتی
توزیع نامناسب زمانی بارشها طی سالهای نرمال نیز از تنگناهای جدی محدودیت منابع آب ایران است و این معضل در سالهای خشک تشدید می
شود . به عنوان نمونه، در مناطقی که از نظر بارش نزوﻻت جوی در زمره مناطق پر باران طبقهبندی میشوند، در بعضی از ماههای سال کم آبی
مشهود است. تحلیل زمانی نزوﻻت جوی بیان کننده دامنه تغییرات زیاد آن از سالی به سال دیگر است. جدول شماره 1 حجم حاصل از ریزشهای
جوی را در حوزههای آبریز کشور نشان میدهد.
با توجه به روند رشد جمعیت کشور و تشدید نیاز بخشهای مختلف، افزایش مصرف آب بخش شهری، روستایی و صنعتی اجتناب ناپذیر خواهد
بود. آب در فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نقش عمده و کلیدی دارد. افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی، توسعه مراکز
جمعیت شهری و روستایی و بهبود و ارتقای کیفیت زندگی در گروی انجام سرمایهگذاریهای ﻻزم و هماهنگ در ابعاد مختلف توسعه و بهرهبرداری
از منابع آب است .
منابع آب تجدید شونده کشور با توجه به وضعیت بارندگی، پوشش گیاهی و سایر عوامل تأثیرگذار در حجم نزوﻻت جوی، حدود 252 تا 259
میلیارد متر مکعب در سال است که حجم قابل استحصال و با احتساب آبهای برگشتی حدود 21۰ میلیارد مترمکعب برآورد می شود . از کل
آبهای تجدید شوند حدود 222 میلیارد متر مکعب را جریانهای سطحی و 12 میلیارد مترمکعب را جریانهای نفوذی به منابع زیر زمینی
تشکیل می دهند .
در حالی که متوسط حجم کل آب ساﻻنه کشور رقم ثابتی است تقاضا برای آب به علت رشد جمعیت، توسعه کشاورزی، شهرنشینی و صنعت در
خال سالهای اخیر، متوسط سرانه آب قابل تجدید کشور را تقلیل داده است به طوری که این رقم در سال 2552 حدود 2222 مترمکعب بود در
سال 252۸ به حدود 5522 در سال 25۰۸ به حدود 1222 و در سال 25۸۰ به حدود 1222 مترمکعب کاهش یافته است. این میزان با توجه به
روند افزایش جمعیت کشور در سال 25۸2 به حدود 2۸22 تنزل یافته است و در افق سال 2522 به حدود 2522 مترمکعب تنزل خواهد یافت.
صرفنظر از تفاوتهای آشکار منطقه ای در کشور و طیف گسترده مناطق خشک نظیر سواحل خلیج فارس و دریای عمان، نیمه شرقی کشور از

بحران آب و آب مجازی
4
خراسان تا سیستان و بلوچستان و نیز حوزههای مرکزی که میزان سرانه آب قابل تجدید در آنها از میزان متوسط کشور به مراتب پایین تر است،
ارقام متوسط سرانه آب کشور در سالهای آینده به مفهوم ورود ایران به مرحله تنش آبی و کم آبی خواهد بود .
بر داشت بی رویه آب از آبهای زیرزمینی یکی دیگر از مسایل اساسی کشور در بخش آب به شمار میآید که در حال حاضر مشکات جدی را در
کشور پدید آورده است. به همین دلیل نیز در بسیاری از نواحی کشور سطح سفره های آب زیر زمینی افت کرده و با توجه به خشکسالیهای اخیر،
افزایش بهرهبرداری از آبهای زیرزمینی تشدید شده و خسارتهای غیر قابل جبرانی را بر منابع آبی زیرز مینی کشور وارد آورده است .
در کنار کاهش کمیت منابع آب، انتشار پسابهای صنعتی، کشاورزی و شهری نیز از دیگر عوامل تهدید کننده منابع محدود آب کشور محسوب
میشوند. هر چند در خال سالهای گذشته به ویژه برنامههای سوم و چهارم توسعه اقدامهای قابل قبولی برای تصفیه پسابهای شهری و صنعتی
صورت گرفته و مبین توجه دولت به حفاظت از کیفیت منابع آب است اما با توجه به افزایش جمعیت کشور، گسترش شهرنشینی و توسعه
فعالیتهای صنعتی و کشاورزی ضروری است تا اقدامها از شتاب بیشتری برخوردار شوند.
شاخصهای تطبیقی منابع و مصارف آب
با فرارسیدن قرن بیست و یکم و همزمان با افزایش جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تقاضا برای آب به منظور تأمین نیازهای
جمعیتی افزایش قابل ماحظهای یافته است. این موضوع به خصوص در مناطقی از جهان که به صورت طبیعی همواره با کمبود آب مواجه بودند،
بیشتر حایز اهمیت است .

بحران آب و آب مجازی
5

همانگونه که عنوان شد، توزیع مکانی آب در جهان بسیار نامتوازن است و به همین دلیل نیز میزان دسترسی و سرانه مصرف آن نیز تفاوت های
فاحشی را در بین مناطق مختلف جهان نمایان می سازد .
یکی از شاخص های بسیار مهم در خصوص وضعیت منابع آبی هر کشور نسبت استحصال آب به آب قابل دسترس)پتانسیل آبی( است. این شاخص
از تقسیم آب مصرف شده به آب قابل دسترس هر کشور به دست می آید. هر قدر مقدار این شاخص بزرگتر باشد، میزان فشار بر منابع آبی کشور
بیشتر بوده و مبین تنش آبی در یک کشور است. بر اساس این معیار در صورتی که مقدار این شاخص در دامنه 2-2 باشد کشور مورد نظر
هیچگونه تنش آبی ندارد، در صورتی که شاخص مزبور بین 2-12 باشد کشور دارای تنش آبی کم، در صورتی که این رقم بین 12-52 باشد دارای
تنش آبی متوسط و بیش از 52 نیز دارای تنش آبی شدید خواهد بود .
یکی دیگر از شاخصهای مصرف منابع آب شاخص بهره وری آب است که نشان میدهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی چه مقدار آب مصرف
شده است. برای محاسبه این شاخص تولید ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسیم میشود و عدد حاصل به عنوان
شاخص مورد استفاده قرار میگیرد. مقدار این شاخص به تبعیت شرایط و ساختار اقتصادی کشورها متفاوت است. بررسی این شاخص در بین

بحران آب و آب مجازی
6
کشورهای مختلف جهان تفاوت های آشکاری را بین کشورهای توسعه یافته و درحالتوسعه نشان میدهد به طوری که مقدار کل این شاخص بین
1۸/1 در کشورهای با درآمد باﻻ تا 2/۸ در کشورهای با درآمد پایین در نوسان بوده است. بر اساس اطاعات منتشر شده توسط بانک جهانی در
سال 122۰، متوسط این شاخص طی دوره 29۸۸-1225 در ایران برای بخشهای کشاورزی، صنعت و شاخص کل به ترتیب معادل 1۰/1 ،2/1 و
2/۰ بوده است که نسبت به کشورهای توسعه یافته و متوسط جهانی ارقام پایینتری را نمایان میسازد )به استثنای بخش صنعت (.
یکی دیگر از شاخصهای مصرف منابع آب شاخص بهره وری آب است که نشان میدهد به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی چه مقدار آب مصرف
شده است. برای محاسبه این شاخص تولید ناخالص هر بخش بر مقدار آب مصرف شده در بخش مزبور تقسیم میشود و عدد حاصل به عنوان
شاخص مورد استفاده قرار میگیرد. مقدار این شاخص به تبعیت شرایط و ساختار اقتصادی کشورها متفاوت است. بررسی این شاخص در بین
کشورهای مختلف جهان تفاوت های آشکاری را بین کشورهای توسعه یافته و درحالتوسعه نشان میدهد به طوری که مقدار کل این شاخص بین
1۸/1 در کشورهای با درآمد باﻻ تا 2/۸ در کشورهای با درآمد پایین در نوسان بوده است. بر اساس اطاعات منتشر شده توسط بانک جهانی در
سال 122۰، متوسط این شاخص طی دوره 29۸۸-1225 در ایران برای بخشهای کشاورزی، صنعت و شاخص کل به ترتیب معادل 1۰/1 ،2/1 و
2/۰ بوده است که نسبت به کشورهای توسعه یافته و متوسط جهانی ارقام پایینتری را نمایان میسازد )به استثنای بخش صنعت (.
همانگونه که ماحظه می شود، مقدار این شاخص در کشور های توسعه یافته به دلیل فناوریهای باﻻتر از کارآیی و بهرهوری بیشتر برخوردار بوده و
به همین دلیل نیز به ازای هر واحد مصرف آب، ارزش افزوده بیشتری نسبت به کشورهای کمتر توسعه یافته تولید میکنند. این در حالی است که
اکثر کشورهای توسعه یافته به دلیل قرار گرفتن در عرضهای باﻻتر کره زمین کمتر با محدودیت آبی دست به گریبان بوده و با مشکات کمتری در
این زمینه مواجه هستند. از این رو، ارتقای بهره وری و کارآیی آب در کشورهای کم آبی نظیر جمهوری اسامی ایران بسیار حایز اهمیت بوده و
ضروری است تا سیاست و اقدامهای مقتضی در این زمینه صورت گیرد.
جمعبندی
ما در جهانی زندگی می کنیم که کمبود آب همواره به عنوان یک موضوع اساسی، مطرح بوده است. کمبودی که هر ساله بیشتر میشود. در حال
حاضر بسیاری از افراد کشورهای در حال توسعه از آب کافی برای برآوردن نیازهای اصلی خود مانند شرب، حمام و پخت و پز، محروم است.
پیشبینی می شود که تا سال 1222 میادی حدود 2۰5 میلیون نفر بر جمعیت کشور هند، 2۸۸ میلیون نفر بر جمعیت کشور چین که در زمره
فقیر ترین کشورهای جهان به لحاظ اراضی کشاورزی قلمداد می شود، افزوده شود که در حال حاضر نیز با مشکات عدیدهای در زمره تأمین
منابع آب مواجه هستند. کشورهایی نظیر مصر، مکزیک و جمهوری اسامی ایران نیز با افزایش جمعیت مواجه بوده و بر اساس پیش بینی سازمان
ملل متحد جمعیت آنها نیز تا سال 1222 حدود 22 درصد افزایش خواهد یافت. در این کشورها که در حال حاضر با کمبود آب مواجه هستند،
تداوم رشد جمعیت بسیاری از شهروندان را با کمبود آب مواجه کرده است و در صورتی که اقدامهای اساسی را برای استفاده بهینه از منابع محدود
آب در دستور کار خود قرار ندهند، به طور قطع با مشکلهایی برای دستیابی به توسعه پایدار مواجه خواهد شد .
یکی از مهمترین نشانه های کمبود آب، خشک شدن رودخانهها است که اکنون در تعدادی از رودخانههای مهم جهان مشاهده می شود و به همین
دلیل افرادی که در انتهای سرشاخههای این رودخانهها زندگی میکنند، با کمبود شدید آب در تمام یا بخشی از سال مواجه هستند. پدیدهای که
در حال حاضر در تعدادی از رودخانههای کشور ما نیز مشهود است.
از سوی دیگر، به دلیل انتشار انواع آلودگی ها و ورود آنها به منابع محدود آب، همین مقدار آب محدود نیز به دلیل آلودگی شدید از حیز انتفاع
خارج شده است و امکان استفاده از آنها در برخی از موارد غیر ممکن می شود. همچنین در شرایطی که رودخانههای مهم جهان پیوسته خشک
می شوند، سفره های آب زیر زمینی نیز در تمام قاره ها به علت فزونی گرفتن تقاضای آب از بازده پایدار آبخوانها پیوسته در حال تنزل هستند.
پمپاژ کردن آب از عمق زمین پدیدهای است که در نیم قرن اخیر و از زمان پیدایش موتورهای نیرومند دیزلی ممکن شده و توانسته است در
مدتی کوتاه کاهش شدید منابع آبهای زیرزمینی را باعث شود.
 

آب مجازی
ابی که در مراحل مختلف تولید یک کاﻻ استفاده می گردد آب مجازی ذخیره شده در کاﻻ نامیده می شود.تجارت جهانی کاﻻ ها یک جریان بین
المللی از آب مجازی را به وجود می آورد.کشور هایی کم آب می توانند با واردات محصوﻻت آب بر نظیر مواد غذایی آبی را که برای تولید ان نیاز
است در بخش های دیگر مصرف کنند.برای مثال برای تولید یک کیلوگرم غات که به صورت دیم و در شرایط جوی مطلوب رشد کرده بین 2 تا 1

بحران آب و آب مجازی
7
مترمکعب اب نیاز است ولی برای تولید همین مقدار غله در شرایط جوی نامطلوب)دما ،تلخی و تعرق باﻻ( بین 5 تا 2 متر مکعب آب مصرف می
شود.

تجارت آب مجازی:
تحقیقات انجام شده توسط Hoekstraو 1221( CHapgain( نشان می دهد که در سال های 2999- 2992 میزان متوسط ساﻻنه آب
مجازی در حال جریان توسط تجارت برخی از محصوﻻت آب بر 2252کیلومتر مکعب بوده است که ۰92 کیلومتر مکعب ان مربوط به تجارت
محصوﻻت کشاورزی و 55۰ کیلومتر مکعب آن مربوط به تجارت دام و محصوﻻت مشتق شده از آن بوده است. این نشان می دهد که 25 درصد اب
مصرف شده برای تولید کاﻻ های کشاورزی به صورت مجازی وارد بازار تجارت شده است. با در نظر گرفتن تجارت دام و محصوﻻت ان می توان
گفت که در مجموع 12 درصد آب مصرف شده برای تولید محصوﻻت کشاورزی و دامی در جریان مجازی آب بین کشورها مشارکت داشته است.
واژه آب مجازی ،آب ،غذا و تجارت را به یک دیگر پیوند میدهد، این اعداد و ارقام به خوبی گواه این مطلب در مقیاس جهانی است . کشورهای
خشک و نیمه خشک مانند میهن عزیزمان با واردات کاﻻهای آب بر نظیر مواد غذایی، آبی را که برای تولید آن نیاز است را برای استفاده در سایر
بخش ها حفظ کنند.
انتقال آب حقیقی در حجم زیاد ودر فاصله های طوﻻنی به علت مشکات انتقال و هزینه های باﻻی آن تقریبا غیر ممکن به نظر می رسد،در این
حال تجارت مواد غذایی می تواند با انتقال مجازی حجم عظیمی از آب به عنوان همگون سازی توزیع ناهمگون منابع اب به حساب آورده شود.
بخش کشاورزی به عنوان پر مصرف ترین بخش در حدود ۸5% از منابع اب شیرین جهان را مصرف می کند. برخی از کشورهای کم آب برای تامین
بخشی از این آب با نادیده گرفتن ظرفیت های طبیعی به پمپاژ بیش از حد منابع آب های زیر زمینی و نمک زدایی آب دریا می پردازند. نتایج
نشان میدهد که تولید محصوﻻت در چنین شرایطی بیش از پنج برابر گرانتر است. کشورهای کم آب می توانند با دخلت دادن تجارت آب مجازی
در سیاست های آبی عاوه بر اینکه میزان دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش دهند از افزایش فشار بر منابع محدود خود نیز بکاهند.
واردات مواد غذایی به منظور استفاده از منبع تجارت آب مجازی بخشهای اقتصادی ،اجتماعی و محیط زیست یک کشور را تحت تاثیر قرار می
دهد و با امنیت غذایی و فرهنگ کشور ارتباط مستقیم دارد. کشور های کم آب می توانند با توجه به شرایط ،ظرفیت ها و نیاز های داخلی و
همچنین ماحظا امنیت غذایی خود نقطه بهینه ای را برای میزان واردات مواد غذایی به کشور بیابند.
آب آبی و آب سبز
معموﻻ در منابعی که سخن از آب مجازی است این دو اصطاح نیز دیده می شود. آبهای زیرزمینی و آبهای سطحی آب آبی را تشکیل میدهند در
حالیکه به رطوبت خاك در مناطق غیر اشباع آب سبز می گویند به آب آبی که در مراحل مختلف تولید یک کاﻻ استفاده می گردد آب مجازی آبی
ذخیره شده در کاﻻ نامیده می شود. منشا آب آبی و آب سبز بارندگی است. کشاورزی دیم عمدتا از آب سبز تغذیه می کند درحالی که کشاورزی
آبی از آب آبی مهارشده سیراب می شود. ۰2٪ از نزوﻻت آسمانی به آب سبز و باقی به آب آبی تبدیل می شود. آب سبز اولین بار در سال 2992
توسط فالکنمارك معرفی شد. همچنین در حدود ۸2% زمین های کشاورزی در جهان زیر کشت دیم هستند که ۰2% غذای مردم را تولید می کنند.
بهره برداری از آب آبی به دلیل نیاز به شبکه های انتقال و توزیع آب بسیار گران تر از آب سبز است اما همیتن قابلیت انتقال و توزیع ، مدیریت آن
را ساده تر کرده و گزینه های بهره برداری از آن را )کشاورزی ،صنعتی و خانگی( افزایش داده است در حالیکه تنها راه بهره برداری ار آب سبز تولید محصوﻻت دیم است.
 

حفظ آب ملی و آب جهانی
بسیاری از کشور های خشک ونیمه خشک با واردات مواد غذایی ،بخش از آبی را که برای تولید داخلی محصوﻻت نیاز است را برای
استفاده در سایر مصارف حفظ می کنند.

8
به عنوان مثال مصر در سال ۸.2، 2992 میلیون تن انواع غات وارد کرده، تولید این مقدار غات در مصر 9.9 کیلومتر مکعب آب نیاز
دارد. در همین سال ژاپن با واردات 1۸ میلیون تن غات 5۸ کیلومتر مکعب از منابع آب داخلی خود را حفظ کرده است. اگر تولید
محصوﻻت در کشور های صادر کننده نسبت به کشور های وارد کننده آب کمتری نیاز داشته باشد صرف جویی در آب جهانی صورت می
گیرد. به عنوان مثالی ملمموس تر کشور ژاپن در سال 2992 با واردات انواع محصوﻻت کشاورزی از آمریکا که برای تولید آن ها 2۰.۰
کیلومتر مکعب مصرف شده بود توانست 28.8 کیلومتر مکعب از منابع آب ملی را حفظ کند همچنین:
1۸.۸-16.6=11.5
صرفه جویی در آب جهانی شده است.

تجارت آب مجازی :
ماحظات اقتصادی و اجتماعی
واژه آب مجازی به کار برده شد تا نشان دهد توسعه تجارت مواد غذایی بر مبنای مزیت نسبی و استفاده بهینه از فرصت های ایجاد شده، می تواند
عاوه بر دستیابی به منابع، آب جهانی سبب ارتقا رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی شود.آب مجازی بیان کننده آب ذخیره شده در محصوﻻت است.
تجارت آب مجازی و امنیت غذایی:
تعاریف زیادی از امنیت غذایی ارائه شده است . به عنوان مثال بنا بر تعریف ارائه شده توسط بانک جهانی ، امنیت غذایی یعنی دسترسی همه
انسانها در هر زمان به غذای کافی برای داشتن زندگی سالم و فعال ،که دسترسی به غذا و توانایی تولید آن ،دو عنصر اصلی این تعریف
است.کشورها برای باﻻ بردن امنیت غذایی خود متناسب با شرایط داخلی و روابط خارجی تصمیم گیری می کنند. که این ممکن است از طریق
تاش برای خودکفایی در محصوﻻت کشاورزی و یا از طریق ترکیبی از تولیدات داخلی و واردات مواد غذایی به دست آید.به عنوان مثال چین ،
هند و مالزی برای تامین امنیت غذایی خود سعی می کننددر تولید محصوﻻت کشاورزی خود کفا شوند. در حالیکه بازارهای مواد غذایی مشابه آنها
چون اروپا، آمریکا و ژاپن بیشتر نگران امنیت واردات مواد غذایی هستند.
پتانسیل عظیمی که در تجارت مواد غذایی نهفته است آن را مستعد می سازد تا در معادﻻت دیپلماتیک وارد شود.وابستگی بیش از حد امنیت مواد
غذایی کشورها به واردات سبب می شود که کشورهای صادر کننده توانایی تحمیل خواسته های خود و همچنین دخالت در مسائل داخلی
کشورهای وارد کنندده را داشته باشد.
نتیجه گیری:
ظهور بحث آب مجازی توانست توجه مجامع مختلف جهانی را به جریان عظیم مجازی آب که توسط تجارت مواد غذایی در جریان است جلب
کند.کشور های کم آب می توانند با واردات مواد غذایی دسترسی خود را به منابع آب جهانی افزایش دهند.واردات مواد غذایی بر مبنای تئوریهاو
سیاست های تجارت بین الملل می تواند عاوه بر حفظ منابع آب ملی،رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی را افزایش دهد.میزان بهینه ی واردات مواد
غذایی برای کشور های مختلف با توجه به برخورداری آن ها از منابع آب ،زمین های کشاورزی و سایر منابع تولید و همچنین سیاست های امنیت
غذایی کشور متفاوت است.به نظر میرسد بازنگری در سیاست های مدیریت منابع آب که در آن به توسعه تجارت آب مجازی بر مبنای مزیت نسبی
و همکاری همه ی بخش ها در سطح ملی و بین المللی تاکید شده باشد ضروری است تا بتوان عاوه بر تسهیل این تجارت و باﻻ بردن امنیت
غذایی کشور های وارد کننده ، در راه تشکیل یک سیستم پایدار تامین آب و غذا در جهان کوشید.ایران در سال های اخیر یکی از وارد کنندگان
بزرگ آب مجازی بوده است.مسلما در نظرگرفتن آب مجازی در برنامه ریزی های آبی این کشور در سطوح بین المللی و و درون کشوری قبل از هر

بحران آب و آب مجازی
9
چیزی نیازمند انجام مطالعات اقتصادی و اجتماعی با در نظر گرفتن امنیت غذایی و کلیه ظزفیت ها و شرایط کشور می باشد .در این مرحله
نیازمند های مطالعاتی در سه سطح درون کشوری ،بین المللی و مشترك تدوین و ارائه شده است.
 

مراجع:
1. Hoekstra, A. Y. and Hung, P. Q. (2002). Virtual water trade: a quantification of virtual water flows between nations
in relation to international crop trade. Value of Water Research Report Series No. 11,
UNESCO-IHE Institute for Water Education, Delft, The Netherlands.
2.Allan, J. A. (2003). "Virtual water – the water, food, and trade nexus useful concept or misleading metaphor?" J.
Water International, 28, 106–113.
3.Chapagain, A. K. and Hoekstra, A. Y. (2003). Virtual water flows between nations in relation to trade in livestock
and livestock products. Value of Water Research Report Series No. 13, UNESCO-IHE Institute for Water Education,
Delft, The Netherlands.
5.مقاله ی تجارت آب مجازی دکتر رضا اردکانیان استادیار دانشگاه صنعتی شریف.
2.گاهنامه ی الکترونیکی دفتر توسعه ی پایدار دانشگاه صنعتی امیرکبیر.

منبع خبر