تحلیلی بر منابع آب ایران و جهان با تاکید برمحدودیتهای موجود در تهران
دكتر جواد اطاعت و دكتر نغمه مبرقعي:
آب به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر حیات، امروزه با بحرانی جدی روبرو است. رشد
جمعیت و افزایش سرانه مصرف از یکسو و توسعه روز افزون فعالیت های صنعتی و کشاورزی
از سوی دیگر و کاهش نزولات جوی موجب گردیده است تا این منبع حیاتی به طور فزاینده
ای کاهش پیدا کند.
مقدمه
 آب
به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر حیات، امروزه با بحرانی جدی روبرو است. رشد جمعیت
و افزایش سرانه مصرف از یکسو و توسعه روز افزون فعالیت های صنعتی و کشاورزی از سوی
دیگر و کاهش نزولات جوی موجب گردیده است تا این منبع حیاتی به طور فزاینده ای کاهش
پیدا کند. آمارها نشان می دهد سرانه آب در دسترس ایران در فاصله سالهای 1335 تا
1390 از 6800 متر مکعب به حدود 1400 متر مکعب کاهش پیدا کرده است و این در حالی است
که هم اکنون متوسط سرانه آب در جهان 6800 متر مکعب است.علاوه بر کاهش سرانه آب در
ایران مسئله اساسی دیگرپراکنش نا متوازن نزولات جوی و به تبع آن توزیع نامتناسب
منابع آب در مناطق مختلف جغرافیایی است. این موضوع زمانی از اهمیت بیشتری برخوردار
می شود که کلان شهرها از نظر منابع آب در تنگنا قرار گیرند. هم اکنون با فشار
مضاعفی که بر منابع آبی کشور به ویژه سفره های آب زیر زمینی وارد می شود، 1/93
میلیارد متر مکعب آب استحصال می شود که در بخش های سه گانه کشاورزی ، شرب و صنعت به
مصرف می رسد .
در این میان شهر تهران با تراکم جمعیتی معادل 11500 نفر در هر کیلومتر مربع و سرانه
مصرف آب حدود 300 لیتر در روز، از نظر منابع آبی در تنگنای بسیاری قرار گرفته است.
رشد جمعیت و مهاجرت از مناطق مختلف کشور به این شهر و همچنین وجود مراکز جمعیتی
حاشیه ای، این کلان شهر را با تراکم بیش از حد جمعیت مواجه ساخته است. گرچه میزان
بارش سالانه و ذخایر موجود در سد ها نقش موثری در تعیین منبع تامین آب مورد نیاز
تهران ایفا می کنند؛ اما در عین حال هم اکنون حدود 60 درصد از منابع آب مورد نیاز
شهر تهران از طریق سدهای مختلف و بقیه از طریق چندین حلقه چاه از منابع آب زیر
زمینی تامین می شود که همین امر موجب گردیده به طور متوسط سطح سفره های آب زیر
زمینی در تهران سالانه 10 سانتی متر افت نماید.
با توجه به روند رشد جمعیت و مهاجرت به تهران و از طرفی کاهش منابع آب مفروض این
بحث آن است که تداوم و پایداری شرایط کنونی حاکم بر تهران در آینده غیر ممکن است.
با توجه به این مفروضه ، پژوهش حاضر درصدد است با مقایسه تطبیقی وضعیت حاکم بر
منابع آب ایران وجهان ضمن تبیین شرایط حاکم بر تهران راهکارهایی ارائه شود تا با
اجرای این راهکارها ،امکان تداوم پایداری تهران فراهم آید.
بررسی روند تغییرات منابع اب در جهان:
رشد جمعیت و افزایش سرانه مصرف از یکسو و توسعه روز افزون فعالیت های صنعتی و
کشاورزی از سوی دیگر موجب گردیده است تا منابع ابی به طور فزاینده ای در جهان کاهش
پیدا کند. گرچه اب به عنوان یکی از منابع تجدید شونده به شمار می آید ؛ اما خاصیت
تجدید شوندگی این منبع تا زمانی کارساز خواهد بود که میزان برداشت از منابع آبی با
نرخ جایگزینی آن همخوانی داشته باشد. در برخی از نقاط جهان میزان استفاده از اب از
میزان آبی که به طور طبیعی سالانه جایگزین می گردد بیشتر است. حدود یک سوم از جمعیت
جهان در مناطقی زندگی می کنند که دچار تنش ابی متوسط تا زیاد می باشند. بنا به پیش
بینی انجام شده ، در سال 2025 به میزان 8/1 میلیارد نفر در جهان در مناطقی زندگی می
کنند که دچار کمبود مطلق اب هستند و در این سال دو سوم جمعیت جهان در کشورهای دارای
تنش ابی زندگی می کنند( UNEP 2007).
حجم کل اب موجود در زمین 4/1 میلیارد کیلومتر مکعب تخمین زده شده است که از این
میزان 97 درصد سهم آب شور اقیانوسها و دریاهاست. حجم آب شیرین موجود در کره زمین 35
میلیون کیلومتر مکعب براورد شده است که بخش اعظم آن به صورت یخهای قطبی است و یا در
آبهای زیر زمینی دور از دسترس بشر قرار دارد. مصارف گوناگون بشر از منابع اب موجب
گردیده است که سالانه میزان قابل ملاحظه ای از آب در دسترس، به گونه ای غیر قابل
استفاده گردد و به صورت فاضلاب وارد چرخه اب گردد. باز چرخانی این حجم عظیم از
فاضلاب خود نیازمند انرژی ، فناوری ، تصفیه بیولوژیکی و یا رقیق سازی با اب است.
جدول 1 برخی از آمار مربوط به موجودی منابع آب در جهان را نشان می دهد:
جدول 1- موجودی منابع آب در جهان
|
فاکتور |
مقدار |
واحد |
درصد از کل منابع آب |
|
مساحت تحت پوشش آب در زمین |
510000000 |
کیلومتر مربع |
100 |
|
حجم کل اب در زمین |
1386000000 |
کیلومتر مکعب |
100 |
|
مساحت کل تحت پوشش آب شیرین در زمین |
149000000 |
کیلومتر مربع |
|
|
حجم کل آب شیرین در زمین |
35000000 |
کیلومتر مکعب |
5/2 |
|
حجم اب شیرین زیر زمینی |
10500000 |
کیلومتر مکعب |
76/0 |
|
منبع: UNEP 2007 |
|
|
|
بررسی ها حاکی از آن است که علی رغم 4 برابر شدن جمعیت در طول قرن بیستم سایر
فاکتورهای وابسته به مصرف منابع ، با نرخ بیشتری رشد داشته اند به عنوان مثال میزان
مصرف آب در این دوره 9 برابر و سطح زمینهای زیر کشت آبی 5 برابر افزایش داشته است.
همچنین مصرف نامناسب و عملکردهای نابجای بشر در اکوسیستم منجر شد تا نیمی از
تالابهای جهان در طول قرن بیستم خشک شود( Global Water Outlook 2002). از جمله دیگر
مشکلات مربوط
به منابع اب در جهان چگونگی توزیع آن میان مصارف گوناگون است. گرچه در کشورهای با
درامد بالا سهم قابل توجهی از مصارف آب به بخش صنعت اختصاص دارد؛ اما در کشورهای با
درامد پایین سهم اعظم متعلق به بخش کشاورزی است. در ایران سهم بخش کشاورزی از آمار
مربوط به کشورهای کم درامد هم بیشتر است و به رقم 92 درصد می رسد که راندمان پایین
ابیاری کشاورزی در ایران یکی از مهمترین عوامل هدر رفت منابع آب به شمار می اید.
جدول شماره 2 چگونگی این توزیع را در جهان نشان می دهد.بررسی ها حاکی از آن است که علی رغم 4 برابر شدن جمعیت در طول قرن بیستم سایر
فاکتورهای وابسته به مصرف منابع ، با نرخ بیشتری رشد داشته اند به عنوان مثال میزان
مصرف آب در این دوره 9 برابر و سطح زمینهای زیر کشت آبی 5 برابر افزایش داشته است.
همچنین مصرف نامناسب و عملکردهای نابجای بشر در اکوسیستم منجر شد تا نیمی از
تالابهای جهان در طول قرن بیستم خشک شود( Global Water Outlook 2002). از جمله دیگر
مشکلات مربوط
به منابع اب در جهان چگونگی توزیع آن میان مصارف گوناگون است. گرچه در کشورهای با
درامد بالا سهم قابل توجهی از مصارف آب به بخش صنعت اختصاص دارد؛ اما در کشورهای با
درامد پایین سهم اعظم متعلق به بخش کشاورزی است. در ایران سهم بخش کشاورزی از آمار
مربوط به کشورهای کم درامد هم بیشتر است و به رقم 92 درصد می رسد که راندمان پایین
ابیاری کشاورزی در ایران یکی از مهمترین عوامل هدر رفت منابع آب به شمار می اید.
جدول شماره 2 چگونگی این توزیع را در جهان نشان می دهد. |
جدول 2- توزیع مصارف اب میان بخش های اصلی مصرف کننده آب در جهان
|
طبقه |
درصد مصارف آب در هر بخش |
|
شرب |
صنعت |
کشاورزی |
|
کشورهای با درامد بالا |
11 |
59 |
20 |
|
کشورهای با درامد پایین |
8 |
10 |
82 |
|
جهان |
8 |
70 |
22 |
|
ایران |
7 |
1 |
92 |
|
: Jaroslav
Vrba vander Gun ,2004منبع
|
نکته قابل تامل دیگر در توزیع منابع اب در جهان، نامتوازن بودن میزان آب در
دسترس با جمعیت ساکن در این مناطق است. جدول شماره 3 چگونگی توزیع جمعیت و میزان
منابع اب در مناطق مختلف جهان در سال 2012 را نشان می دهد. همانگونه که در جدول
مشخص است تناسب چندانی میان میزان اب در دسترس و جمعیت ساکن در مناطق وجود ندارد.
به عنوان مثال امریکای لاتین و کاراییب با برخورداری از 6/ 8 درصد از جمعیت جهان از
بیش از 32 درصد از منابع اب برخوردارند؛ اما خاورمیانه و شمال افریقا با برخورداری
از 6/5 درصد از جمعیت جهان تنها از 5/0 درصد از منابع اب برخوردار می باشد. |
جدول 3- توزیع جمعیت و میزان منابع اب در مناطق مختلف جهان در سال 2012
|
منطقه |
جمعیت – میلیون
نفر |
سهم – درصد |
میزان منابع تجدید پذیر –میلیارد
متر مکعب |
سهم – درصد |
|
شرق اسیا و اقیانوس آرام |
2233 |
7/31 |
10096 |
5/23 |
|
اروپا و اسیای مرکزی |
895 |
7/12 |
7072 |
4/16 |
|
امریکای لاتین و حوزه کاراییب |
608 |
6/8 |
13987 |
6/32 |
|
خاور میانه و شمال افریقا |
395 |
6/5 |
231 |
5 /0 |
|
اسیای جنوبی |
1649 |
4/23 |
1982 |
6/4 |
|
کشورهای زیر صحرای افریقا |
912 |
9/12 |
3884 |
9 |
|
کل |
7043 |
100 |
42931 |
100 |
| : منبع:world development indicators.
World bank 2014. |
|
علاوه بر کمبود منابع اب در بسیاری از نقاط جهان افت کیفیت منابع اب نیز
عاملی قابل تامل است. محاسبات نشان می دهد روزانه حدود 2 میلیون تن فاضلاب
خانگی، صنعتی و کشاورزی وارد آبهای جهان می شود. همچنین حجم فاضلاب تولیدی
سالانه در جهان که 1500 کیلومتر مکعب براورد شده است، شش برابر میزان اب
موجود در رودخانه های جهان است ( UNWWAP 2003). در کشورهای در حال توسعه تا
90 درصد از فاضلاب تولیدی بدون تصفیه به منابع ابی رها می شوند( 2014) (EPI
Indicators .در حال حاضر 5/2 میلیارد نفر به سیستم فاضلاب دسترسی ندارند و
از این رقم 8/1 میلیارد نفر ساکن اسیا هستند. تعداد افرادی که سالانه در
اثر بیماری های منتج از اب الوده می میرند بیش از کل تعداد افرادی است که
در اثر حوادث، خشونت یا جنگ در جهان کشته می شوند و این میزان 1/3 درصد از
کل امار مرگ و میر را به خود اختصاص می دهد. همچنین 60 درصد از تعداد 227
رودخانه بزرگ جهان در اثر ساخت سد و بهره برداری های نابجا دچار تغییرات
فاحشی در روند طبیعی خود گردیده اند ( UNWWAP 2009). از سوی دیگر مصرف اب و
انرژی در جهان بسیار به یکدیگر وابسته است چرا که برای توزیع خدمات ابی
نیازمند انرژی هستیم و از سوی دیگر تولید انرژی در بسیاری از موارد وابسته
به اب است. در مقیاس جهانی در حال حاضر 768 میلیون نفر دسترسی به منابع اب
بهداشتی ندارند. این در حالی است که حدود 5/3 میلیارد نفر در جهان از حق
بهرمندی از اب سالم برخوردار نیستند. پیش بینی می شود که میزان نیاز ابی در
جهان تا سال 2050 نسبت به سال 2014 ، 55 درصد افزایش یابد که در این میان
میزان اب مصرفی در بخش صنعت 400 درصد، بخش خانگی 130 درصد و تولید
الکتریسیته 140 درصد، رشد خواهد داشت ( UNWWDR 2014).
تصویر شماره 1 کل منابع اب تجدید پذیر در کشورهای مختلف جهان را در سال
2011 بر حسب متر مکعب در سال نشان می دهد. همچنین تصویر شماره 2 میزان تنش
در سفره ابهای زیر زمینی در کشورهای مختلف جهان را در سال 2011 نشان می
دهد.
|
تصویر شماره 1 : کل منابع اب تجدید پذیر در کشورهای مختلف جهان در سال 2011 بر حسب
متر مکعب در سال
منبع: UNWWDR 2014
تصویر شماره 2: میزان تنش در سفره ابهای زیر زمینی در کشورهای مختلف جهان در سال
2011
منبع: UNWWDR 2014
تصویر شماره 3: میزان بهره وری آبیاری کشاورزی در کشورهای جهان
منبع: GEO report 2012
همانگونه که در تصاویر نشان داده شده است وضعیت کشور ایران از نظر شاخصهای منابع اب
تجدید پذیر، تنش در سفره ابهای زیر زمینی و بهره وری آبیاری کشاورزی مطلوب نیست و
در هر سه مورد ایران پایینتر از متوسط جهانی و در وضعیتی نامطلوب قرار دارد . در
ادامه با تفصیل بیشتری به بررسی وضعیت منابع آب در ایران پرداخته شده است.
بررسی روند تغییرات منابع آب در ایران:
ایران با متوسط نزولات جوی 260 میلی متر در سال از کشورهای خشک جهان و دارای منابع
آب محدود به شمار می رود. عواملی همچون رشد جمعیت، نیاز به غذای بیشتر، ضرورت
ارتقای سطح بهداشت و رفاه اجتماعی، توسعه صنعتی و حفاظت اکوسیستمها، تقاضای آب را
روز به روز بیشتر می کند . با توجه به رشد جمعیت در ایران، سرانه منابع آب تجدید
شونده سالانه که در سال 1335 ، 6800 مترمکعب بود در سال 1375 به 2000مترمکعب کاهش
یافته و پیش بینی می شود که تا سال 1400به حدود 800 مترمکعب کاهش یابد که پایین تر
از مرز کم آبی، یعنی1000مترمکعب است United Nations 2012)). توزیع غیریکنواخت آب در
طول مکان و زمان، وجود بیشترین تقاضای آب در زمان وقوع کمترین بارندگی، عدم توازن
بین عرضه و تقاضای آب و خصوصاً ا فزایش تقاضای آب به دلایل ذکر شده و محدودیت منابع
آبی و در بعضی مکانها کاهش آن با تنزل کیفیت آب سفره های زیرزمینی به دلیل برداشت
بیش از حد مجاز، پیشروی آبهای شور، دفع غیرصحیح فاضلابهای خانگی و پساب های صنعتی،
بالابودن هزینه های تأمین آب جدید با رقابت شدید بین گروههای مصرف کننده آب به دلیل
کم بودن منابع آبی ، استفاده ناکارآمد از آب، اتلاف زیاد آب در بخش کشاورزی و در
بخش شهری ، و مکانیزم قیمت گذاری ناکارآمد از جمله دیگر مشکلات آبی کشور است که
مدیریت منابع آب کشور را پیچیده کرده است . متاسفانه این رقم برای ایران بسیار بالا
است که حاکی از برداشت بی رویه از این منابع است.
نکته قابل تامل دیگر در خصوص میزان برداشت از آبهای تجدید پذیر است. جدول 4 میزان
برداشت آب تجدید پذیر در ایران در مقایسه با کشورهای منتخب را نشان می دهد.
جدول4– میزان برداشت از منابع آب تجدید پذیر برحسب درصد
|
نام کشور |
درصد برداشت از آب تجدید پذیر |
نام کشور |
درصد برداشت از آب تجدید پذیر |
|
ترکیه |
6/17 |
هند |
6/52 |
|
کره جنوبی |
2/39 |
فرانسه |
8/15 |
|
ژاپن |
9/20 |
چین |
7/19 |
|
ایران |
6/72 |
امریکا |
9/16 |
|
کانادا |
4/1 |
اسپانیا |
2/29 |
|
برزیل |
3/1 |
|
|
|
: منبع:world development indicators. World bank 2014. |
بررسی ها حاکی از ان است که روند کاهش منابع اب در دسترس در ایران در سالهای اخیر
شدت یافته و سرانه اب در دسترس کشور در فاصله سالهای 1990 تا 2025 از بیش از 2000 متر مکعب به کمتر از 1000 متر مکعب کاهش پیدا خواهد کرد. نمودار 1 این روند را
برای برخی از کشورهای منتخب نشان می دهد:
نمودار 1 : روند تغییرات در سرانه اب در دسترس در برخی از کشورهای منتخب از جمله
ایران و پیش بینی ده سال اتی
بررسی ها حاکی از ان است که روند کاهش منابع اب در دسترس در ایران در سالهای اخیر
شدت یافته و سرانه اب در دسترس کشور در فاصله سالهای 1990 تا 2025 از بیش از 2000 متر مکعب به کمتر از 1000 متر مکعب کاهش پیدا خواهد کرد. نمودار 1 این روند را
برای برخی از کشورهای منتخب نشان می دهد:
نمودار 1 : روند تغییرات در سرانه اب در دسترس در برخی از کشورهای منتخب از جمله
ایران و پیش بینی ده سال اتی
منبع:UNEP 2007
علاوه بر کمبود منابع اب در کشور مشکل اساسی دیگر مصرف نامتناسب آب در بخشهای مختلف
است. امارها نشان می دهد از کل 93 میلیارد متر مکعب آب استحصال شده در کشور 86
میلیون متر مکعب در بخش کشاورزی، 6 میلیون متر مکعب در بخش شرب و 1/1 میلیون متر
مکعب در بخش صنعت به مصرف می رسد.. این در حالی است که میزان بهره وری در مصرف آب
در کشاورزی بسیار پایین است و حدود 60 درصد از اب مصرفی در این بخش به هدر می رود.
به عبارت دیگر حدود 92 درصد از اب مصرفی کشور در بخش کشاورزی به مصرف می رسد و 90
درصد از سیستم ابیاری کشور به روش آبیاری سطحی است که بیشترین اتلاف اب را داراست.
این در حالی است که عملکرد بخش کشاورزی در اصلاح بهره وری آب در بخش کشاورزی طی
برنامه چهارم توسعه، منفی 22 درصد است. این بدان معنی است که وضعیت نه تنها بهبود
نیافته، بلکه وخیم تر نیز شده است( روحانی 1392 فصل هفتم 255 تا 280) . از سوی دیگر
یکی از عوامل تشدید کننده بحران کم آبی در کشور تلف شدن و هدر رفت اب در سیستم
توزیع است به طوری که براورد می شود 28 درصد از اب کشور در شبکه توزیع هدر می
رود.این در حالی است که میزان هدر رفت در آلمان 7، سنگاپور 7، چین 8، اسپانیا 13 و
ژاپن 15 درصد است.
توزیع نامتناسب اب در کشور نیز از جمله دیگر عوامل کمبود منابع اب در ایران به شمار
می آید. در میان 6 حوضه ابریز اصلی در ایران در حوضه های مرکزی، سرخس و مرزی شرق
میزان بارش به نسبت سهم مساحت کمتر است. جدول شماره 4 چگونگی این امر را نشان می
دهد.
جدول 5- حجم اب حاصل از ریزش در حوضه های ابریز اصلی کشور
|
حوضه ابریز |
میانگین بارش –میلیارد متر
مکعب |
درصد |
مساحت – هزار کیلومتر مربع – |
درصد |
|
دریای خزر |
554/73 |
2/18 |
175 |
8/10 |
|
خلیج فارس |
45/156 |
8/38 |
426 |
2/26 |
|
دریاچه ارومیه |
651/17 |
4/4 |
52 |
2/3 |
|
مرکزی |
034/135 |
5/33 |
823 |
7/50 |
|
مرزی شرق |
868/10 |
7/2 |
103 |
3/6 |
|
سرخس |
703/9 |
4/2 |
44 |
7/2 |
|
کل کشور |
261/403 |
100 |
1623 |
100 |
|
سالنامه اماری کشور1391
|
|
بررسی روند تغییرات منابع اب در تهران:
تهران با مساحتی حدود 734 کیلومتر مربع در سال 1164 بهعنوان پایتخت برگزیده
شد و در طی این مدت با گسترش کمّی و کیفی جمعیّت شهر از 15000 نفر به بیش
از 8 میلیون نفر در سال 1391 و وسعت آن از حدود 4/4 کیلومتر مربع به مساحت
کنونی رسیده است.
در سال ابی 90 -91 در استان تهران میزان تخلیه سالانه منابع در آبهای
زیرزمینی استان حدود 2725 میلیون متر مکعب بوده است که 3/80 درصد آن مربوط
به چاههای عمیق، 7/4 درصد مربوط به چاههای نیمه عمیق 1/9 درصد مربوط به
قنات و 9 درصد از چشمه می باشد. در سال 1390 بیش از 1339 میلیون متر مکعب
آب در نقاط شهری توزیع شده است که بیش از 990 میلیون متر مکعب آن در نقاط
شهری به فروش رسیده است(امارنامه استان تهران 1392) .
آب مصرفی شهر تهران از منابع زیرزمینی و سدها تأمین می‌شود. سرانه سالانه
آب تجدیدشونده شهر تهران در سال 1335 بالغ بر 1157 مترمکعب بوده که این رقم
در سال 1375 به 270 مترمکعب و در سال 1380 به 255 مترمکعب کاهش یافته است.
در سال 1377 کل آب مصرفی تهران، 886 میلیون مترمکعب بوده که با نرخ رشد
متوسط سالانه‌ی حدود 23/1 درصد به بیش از 990 میلیون متر مکعب در سال 1386
رسیده است . مصرف سالانه آب و جمعیّت شهر تهران در این دوره 10 ساله روندی
صعودی با نرخ رشد نزدیک به هم داشته‌اند، نکته قابل ملاحظه در خصوص سرانه
مصرف اب در تهران سه و نیم برابر شدن آن در یک دوره 50 ساله است به طوری که
سرانه آب مصرفی روزانه در تهران، از 99 لیتر در روز در سال 1345 به 350
لیتر در سال 1392 رسیده است. این در حالی است که جمعیت تهران نیز در این
دوره از دو میلیون و هفتصد هزار نفر به بیش از هشت میلیون نفر در حال حاضر
افزایش پیدا کرده است( تجریشی 76 و امارنامه استان تهران 1392). |
نمودار2 – روند کل آب مصرفی شهر تهران
منبع: گزارش وضعیت محیط زیست تهران1390
حجم آب ذخیره شده در سدهای تهران طی سالهای 89-1377 روندی نوسانی با متوسط سالانه‌ی
54/177 میلیون متر مکعب داشته است. نمودار 3 حجم آب ذخیره شده سدهای کرج، طالقان،
لار و لتیان را نشان می دهد.
نمودار 3: حجم آب ذخیره شده سدهای کرج، طالقان، لار و لتیان (میلیون مترمکعب) در
ماه اسفند سالهای 89-1377
منبع: گزارش وضعیت محیط زیست تهران 1389
نتایج مطالعات بر روی هیدروگراف واحد آب زیرزمینی دشت تهران – کرج و با مساحتی
در حدود 1069 و 587 کیلومتر مربع، نشان می‌دهد که سطح آب زیرزمینی طی سالهای آبی
88-87 تا 90-89 به‌طور متوسط سالانه به ترتیب 65/5 و 7/18 سانتی‌متر افت داشته و
همچنین بیشترین میزان کاهش حجم مخزن در سالهای 87-86 و 88-87 به ترتیب در
آبخوان‌های تهران و کرج به وقوع پیوسته و به‌طور کل سالانه در دشت تهران طی سالهای
آبی 88-1387 تا 1390-1389 به‌طور متوسط سالانه 17/36 و 34/65 میلیون متر مکعب در
سال کاهش یافته است( شرکت مدیریت منابع اب ایران 1390).
تصویر 4- سطح اب زیر زمینی در شهر تهران. منبع: گزارش وضعیت محیط زیست شهر تهران
1390
در تصویر 5 وضعیت سختی کل (TH) آب زیرزمینی شهر تهران در سال89 نشان داده شده
است. غلظت مجاز توصیه شده برای سختی کل براساس استاندارد مؤسسه استاندارد و تحقیقات
صنعتی ایران 500 میلیگرم بر لیتر می‌باشد که با توجه به نقشه‌های ذیل، در بخشی از
نقاط تهران خصوصا در قسمت های جنوبی و غرب منطقه 22 از حد مجاز بالاتر بوده است.
تصویر 5- وضعیت سختی کل (TH) آب زیرزمینی شهر تهران در سال 89 ( گزارش وضعیت محیط
زیست تهران 1390)
مرور مطالب پیش گفته حاکی از آن است که با وضعیت موجود و محدودیتهای عدیده ای که در
منابع اب این شهر وجود دارد افزایش بیشتر جمعیت در آن، غیر ممکن می نماید و لازم
است تا راهکاری برای تمرکز زدایی و برون رفت از بحران در آن اندیشید. در این خصوص
سه راه کار کلی به نظر می رسد :
یافتن منابع اب جدید و هدایت ان به تهران و ادامه روند پیشین در توسعه جمعیت.
گسیل دادن جمعیت به مکانی دیگر و ممانعت از افزایش بیشتر جمعیت در تهران.
تغییر در الگوی مصرف منابع اب در تهران و کاهش چشمگیر سرانه مصرف اب در این شهر.
به نظر می رسد راهکار اول حتی اگر عملی هم باشد به توسعه ناپایدار و نامتوازن در
تهران دامن خواهد زد. در خصوص راهکار دوم و گسیل جمعیت به سایر نقاط لازم است تا
امکان سنجی مناسبی در این خصوص صورت پذیرد و علاوه بر مطالعات مربوط به منابع
طبیعی، مطالعات وسیع جامعه شناسی و اقتصادی – اجتماعی را می طلبد. در مورد راهکار
سوم نیز به نظر می رسد در کوتاه مدت امکان پذیر نیست و نیازمند فرهنگ سازی و آموزش
است که فرایندی زمان بر و طولانی مدت خواهد بود؛ در عین حال به نظر می رسد برای
خروج از بحران راه حل های سه گانه باید در دستور کار قرار گیرد.
نتایج و پیشنهاد ها:
بررسی ها حاکی از آن است که در ایران، به عنوان کشوری با یک سوم میانگین بارش
جهانی، سرانه مصرف اب دو برابر میانگین جهانی است. این بدان معنا است که الگوهای
تولید و مصرف در کشور از همخوانی لازم با توانها و قابلیت های طبیعی برخوردار نیست
و این الگوها نمی تواند در اینده منجر به توسعه ای پایدار و در خور گردد. کمبود آب
در ایران یکی از عوامل اصلی محدود کننده توسعه در آینده به شمار می آید و متأسفانه
هنوز استفاده مطلوب از آب به یک نیاز ضروری مبدل نشده است و در باور و فرهنگ
اجتماعی جای نگرفته است. در ایران برخورداری از امنیت آب از ضروریات و اصول پایداری
است و این امر خود نیازمند برخورداری از امنیت آب در بخشهای خانگی، شهری، اقتصادی،
محیط زیستی و بیماری های منتج از آب است(Asian Water development outlook 2013).
چگونگی این امر در نمودار 4 نشان داده شده است.
نمودار4: ابعاد مختلف برای تحقق امنیت ملی آب
منبع: Asian Water development outlook 2013
از آنجا که کمبود منابع آب در روستاها و شهرها باعث ناپایداری این مناطق گردیده و
زمینه مهاجرت به شهرهای بزرگ بویژه تهران را باعث شده است، بنابراین ارتباط تهران
با دیگر مناطق جمعیتی کشور به گونه ای است که ساماندهی تهران بدون حل مشکلات دیگر
مناطق کشور عملا غیر ممکن است. آنچه در کوتاه مدت می تواند کمک کننده باشد تخصیص
مناسب و بهینه آب میان کاربریهای مختلف است و در این میان نکته اساسی، اصلاح سهم آب
در بخش کشاورزی است که بیش از 90 درصد آب مصرفی کشور را به خود اختصاص داده است.
انقلاب در نظام آبیاری در بخش کشاورزی و گذر ازکشاورزی سنتی به مدرن، فرصتی را
فراهم می آورد که در کوتاه مدت بتوان بخشی از مشکلات منابع آبی کشور را مرتفع نمود؛
اما از راهکارهای بلند مدت می توان به لزوم تفکیک شبکه آب شرب از غیر شرب، ارتقای
مدیریت بهره برداری از منابع آب، منطقی نمودن قیمت آب، ارزیابی اثرات ناشی از پروژه
های آبی بر محیط زیست، توسعه بازچرخانی آب، وضع استاندارد ها و جرایم سخت گیرانه
برای آلوده کنندگان آب، سوق دادن سرریز جمعیت به نقاط دارای پتانسیل مانند سواحل
جنوبی کشور و همچنین ترویج فرهنگ مصرف پایدار منابع آبی اشاره نمود.
دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که این
مهم جز با ایجاد یک نظام جامع و یکپارچه درمدیریت آب میسر نیست . مجموعه اقداماتی
که تاکنون در کشور در ارتباط با تأمین آب کشاورزی، شهری و صنعتی انجام شده عمدتاً
در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده است و کمتر توجهی به مدیریت مصرف گردیده است.
این در حالی است که بخش اعظم آب در بخش مصرف به هدر می رود. به منظور ساماندهی
مدیریت منابع اب در کشور پیشنهاد هایی به شرح زیر ارائه می گردد:
کاهش سهم برداشت از منابع ابهای زیر زمینی و سعی در مدیریت مناسب منابع آب سطحی و
همچنین تغییر و بهینه سازی الگوی مصرف.
استفاده گسترده از آبهای غیر متعارف، مانند ابهای با Ec بالا، پساب های برگشتی ، با
توجه به شرایط جغرافیایی و اقلیمی.
انجام مطالعات امکان سنجی تفکیک منابع آب شرب و غیر شرب در کشور.
افزایش بهره وری آب در بخش کشاورزی .
توجه به تامین حقابه های محیط زیستی رودخانه ها و تالابها در راستای حفاظت از
پایداری اکولوژیک در اکوسیستم ها.
توجه به اصلاح قیمت آب به عنوان یکی از مهمترین عوامل در تعدیل الگوی مصرف و همچنین
بکارگیری سایر ابزارهای اقتصادی تنبیهی و تشویقی موجود در این زمینه.
توجه به پایداری منابع اب به هنگام تخصیص کاربری ها و توزیع جمعیت در فرایند امایش
سرزمین، در راستای تحقق توازن منطقه ای.
توجه به پتانسیل بخش خصوصی در تحقق توسعه پایدار و متوازن منابع اب در کشور.
توجه و دقت نظر در اجرای طرحهای انتقال آب بین حوضه ای با توجه به محدودیتها و منوط
نمودن آن به انجام طرحهای امکان سنجی و ارزیابی اثرات توسعه .
توجه به مهار آبهای مرزی و حفظ منافع ملی در این حوزه.
الویت بخشی به پیشگیری از بلایای طبیعی وابسته به اقلیم ( مانند خشکسالی و سیل) که
غالبا با دخالتهای انسانی تشدید میشوند.
توجه به آموزش و فرهنگ سازی در مدیریت بهینه منابع اب.
الویت بخشی به راهکارهای غیر سازه ای در مهار و کنترل مصرف منابع اب در مقایسه با
روشهای سازه ای، همچون سد سازی، در راستای کاهش اثرات مخرب در این حوزه.
سرمایه گذاری اقتصادی در طول سواحل جنوبی کشور و ایجاد شهرهای ساحلی به منظور
انتقال جمعیت به این مناطق ( معکوس نمودن سیر مهاجرت از شهرهای بزرگ به شهرهای
ساحلی) و استفاده از منابع آبی دریایی با استفاده از آب شیرین کن ها که در دنیا
متداول شده است.
منابع:
امار نامه استان تهران 1392استانداری تهران . تهران .
تجریشی، م، 1376 ، نگرشی جامع به رفع بحران آب در تهران، مجله آب و فاضلاب. شماره
22، صفحه2 الی 12.
خبرنامه نخستین همایش ملی کاهش و کنترل آب به حساب نیامده، 1376. تهران.
روحانی ح 1392. امنیت ملی و نظام اقتصادی ایران. انتشارات مرکز تحقیقات استراتژیک.
چاپ هفتم فصل هفتم 255 تا 280 . تهران.
گزارش وضعیت محیط زیست شهر تهران -1391. شهرداری تهران. طرح پژوهشی انجام شده در
دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران.
Asian Water development outlook 2013, Measuring Water Security in Asia and the
Pacific. Asian Development Bank. Philippine.
EPI Indicators. 2014. EPI Country Rankings.
http://epi.yale.edu/epi/country-rankings.
Global Environmental Outlook . 2012 . UNEP. Summery for policy makers. Nairobi,
Kenya.
Global Water Outlook to 2025,. 2002 . International water management institute.
Washington DC. USA.
Jaroslav Vrba Jac van der Gun (coordinator),2004, The world’s groundwater
resources, Utrecht, International Groundwater Resources Assessment Centre.
UNEP 2007. United Nation Environmental Program.GEO 4. Global Environmental
outlook – Environment for development. Malta.
United Nations, 1997, Sustainable development of Water Resources in Asia and the
Pacific: An overview.
UNWWAP 2003. United Nation World Water Assessment Program. Water for people,
water for Life. The world water development report.Unesco paris.France.
UNWWAP 2009. United Nation World Water Assessment Program. Water in a changing
wolrd .The world water development
UNWWDR 2014. United Nation World Water Development Report. Water and Energy. Vol
1.
World Development Indicators 2014- The World Bank Washington DC.
منبع خبر
|
