تالاب هامون-کاشت خشخاش در افغانستان با آب تالاب هامون!
تاریخ انتشار: 95.01.22 9:43
شرق. يکي از فعالان محيط‌زيستي و انجمن‌هاي مردم‌نهاد
حاضر در منطقه سيستان و شهر زابل درباره کانال‌هاي انحراف آبي که گفته مي‌شود در
خاک افغانستان در حال ايجاد است مي‌گويد: «متأسفانه اين اخبار صحت دارد، در
افغانستان دو سد مخزني بزرگ دارند که توي کوهستان است سدهاي کجکي و ارغنداب، مابقي
سدهايشان هم که در دشت هستند سدهاي انحرافي است که بيشتر آبشان صرف مزارع خشخاش
مي‌شود. آنها چندين سال است يک سد ديگري به اسم بند کمال خان
در حال ساخت دارند، که اگر اين سد نيز تکميل بشود ديگر همين سيلاب‌ها هم به ايران
نمي‌آيد و بايد همين اميدهاي نصف و نيمه براي احياي تالاب در اين فصل از سال را هم
براي هميشه فراموش کنيم».
فروردين و ارديبهشت سال ٩٣ آخرين باري بود که تالاب هامون در منطقه سيستان و نزديکي
مرز ايران با افغانستان پس از سال‌ها حجم زيادي آب در دل خود ديد. آبي که سيلاب‌هاي
رودخانه هيرمند با خود از کشور همسايه آورده بود و موجي از شادي و اميد را در دل
اهالي سيستان زنده کرد. اين آب البته سه ماه بعد در گرماي طاقت‌فرساي منطقه و زير
وزش بادهاي ١٢٠روزه معروف سيستان تبخير شده و به هوا رفت تا بار ديگر کف هامون
لخت‌وپتي شود.
سال بعد يعني فروردين و ارديبهشت ٩٤ اگرچه باز هم بسياري از دوست‌داران طبيعت ايران
و اهالي استان سيستان‌وبلوچستان چشم اميدشان به سيلاب‌هاي هيرمند و فراه‌رود بود
اما خبر خاصي نشد، چون حجم بارش‌ها در افغانستان آن‌قدري نبود که سهم سيلابي هامون
را با خود بياورد. حالا در اولين ماه از سال ٩٥ بار ديگر چشم‌ها به همان سو است؛
همان سويي که رودخانه هيرمند مي‌آيد و در دل هامون به پايان مي‌رسد. آن‌گونه که
اهالي بومي منطقه سيستان و شهرهاي نزديک تالاب به «شرق» خبر داده‌اند روز هشتم
فروردين‌ماه يک موج سيلاب به سمت هامون آمد اما دوامي نداشت و فقط چند روز ادامه
داشت.
از دو روز گذشته - ٢١ فروردين - هم بار ديگر هيرمند يک موج سيلابي اميدوارکننده را
با خود آورده است. اهالي اميد دارند اگر اين موج حداقل يک ماه دوام بياورد، بار
ديگر تالاب هامون حال و روزي مثل ارديبهشت‌ماه سال ٩٣ را تجربه خواهد کرد؛ اما آيا
مي‌توان انتظار چنين وضعيتي را داشت؟
نقشه‌ها و آمارهاي هواشناسي از منطقه افغانستان و کوهستان «بابايغما» که سرچشمه
هيرمند است حکايت از آن دارد که در سال آبي جاري، بارش نسبتا خوبي در آنجا به وقوع
پيوسته است، اگرچه به فراواني بارش‌هاي سال آبي ٩٣-٩٢ نشده اما از ٩٤-٩٣ به‌مراتب،
وضع، بهتر بوده است؛ اما آيا اين بارش‌ها و سيلاب‌هاي هيرمند و فراه‌رود که قرن‌هاي
متمادي تالاب هامون در منطقه مرزي ايران و افغانستان را سيراب کرده و اين منطقه را
به يکي از حاصلخيزترين دشت‌هاي خاورميانه بدل کرده بود امسال هم مي‌تواند چنين کند؟
شواهد و گزارش‌هايي که از داخل خاک افغانستان مي‌رسد نويد چنين وضعيتي را نمي‌دهد
چراکه احداث سدهاي مخزني و انحرافي و برداشت‌هاي بي‌پايان آب از بستر اين رودخانه
فرصتي براي رسيدن آب به هامون نداده است.
در چنين شرايطي چند روزي است از قسمتي از تالاب هامون که داخل خاک افغانستان است
خبرهايي مبني بر احداث کانال‌هاي انحراف آب براي جلوگيري از ورود آب به قسمت ايراني
تالاب به گوش مي‌رسد. علاوه‌براين در ساليان گذشته نيز احداث خاکريزهاي مرزي توسط
ايران در نقطه مرزي تالاب مانع از رسيدن آب به همه نقاط تالاب شده بود. در‌همين‌حال
به سراغ محسن سليماني، مدير ملي طرح حفاظت از تالاب‌هاي ايران رفته و از او درباره
آخرين وضعيت تالاب هامون پرسيده‌ايم؛ براي دريافتن پاسخ اين پرسش که آيا مي‌توان
باز هم شاهد بهبود نسبي وضعيت هامون باشيم، مشابه آن اتفاقي که در ارديبهشت سال ٩٣
رخ داد. اين پاسخ‌هاي سليماني به پرسش‌هاي «شرق» است: «بايد توجه داشته باشيم که
هامون از نوع تالاب‌هايي است که جنسش فصلي و سيلابي است؛ يعني حيات و زنده‌ماندنشان
به سيلاب‌هايي که از طريق رودخانه‌ها مي‌آيند بستگي دارد. درباره اين تالاب‌ها
نمي‌توان انتظار داشت که هميشه پر از آب و ايده‌آل باشد؛ تنها چيزي که براي اين جنس
تالاب‌ها مي‌توان انتظار داشت و اميدوار بود اين است که ميزان آبي که در سال به
آنها مي‌رسد به اندازه‌اي باشد که چرخش هيدرولوژيکي آب در آنها جريان داشته باشد.
هامون چندسالي است که در وضعيت بحراني قرارگرفته است. رودخانه هيرمند بخشي از آب آن
را به صورت دائم تأمين مي‌کند؛ بخشي هم سيلاب‌هاي مختلفي است که با همين رودخانه و
فراه‌رود مي‌آيند. اما در سال‌هاي گذشته اتفاقي که رخ داده است دست به دست هم داده
تا آب درخور اعتنايي وارد هامون نشود. بخشي از اين اتفاقات در خاک افغانستان رخ
داده و آنها با احداث سازه‌هايي مانند سد جلوي ورود آب به تالاب را گرفته‌اند. در
اين سو نيز ايران نتوانسته است آب ورودي به داخل تالاب را به شکل درست و هدفمند
مديريت کند که درنهايت منجر به اين وضعيت شده است».
به گزارش «شرق»، بخشي از آب واردشده به هيرمند در محل‌هايي به نام چاه نيمه‌ها براي
تأمين آب مورد نياز مناطق مسکوني سيستان ذخيره مي‌شود اين در حالي است که به گفته
کارشناسان با ذخيره بسيار کمتري از اين آب مي‌توان چرخه حيات اکولوژيک هامون را
زنده نگه داشت. اتفاق ديگر هم همان‌طور که پيش‌تر گفته شد احداث ديوارها و خاکريز
مرزي در قسمت‌هايي از داخل تالاب بود که مانع از رسيدن آب به همه نقاط هامون مي‌شد.
البته چند روز پيش در همين رابطه سعيد محمودي، مديرکل حفاظت محيط‌زيست
سيستان‌وبلوچستان در نشستي که با حضور معاون امنيتي - انتظامي وزارت کشور، دبير
کارگروه ويژه مرزي شوراي امنيت کشور و معاون محيط طبيعي سازمان حفاظت محيط‌زيست
برگزار شد اعلام کرد: «به‌زودي دايک (خاکريز) مرزي درون تالاب هامون در ٥٠ نقطه و
با فاصله ٢٥ کيلومتر برداشته مي‌شود». وي افزود: «برداشته‌شدن دايک مرزي در ٥٠ نقطه
مورد نظر تا فاصله ٢٥ کيلومتر بيانگر نگاه مثبت وزارت کشور و مسئولان دولت درباره
اهميت مسائل زيست‌محيطي به‌ويژه احياي تالاب هامون و همچنين برقراري نظم و امنيت
پايدار است. با برداشته‌شدن دايک مرزي موجود در بستر تالاب هامون موانعي که ممکن
است مانع ورود آب به تالاب هامون شود، حذف خواهند شد».
وي ادامه داد: «حذف دايک مرزي، تهيه برنامه جامع مديريت يکپارچه تالاب هامون، ثبت
تالاب در سازمان جهاني يونسکو به عنوان ذخيره‌گاه زيست‌کره، مطالعات علمي و
ميداني، لايروبي مسيرهاي منتهي به تالاب و ده‌ها برنامه و اقدام ديگر در کنار
مديريت درست منابع آبي موجود در چاه‌نيمه‌ها، راه را براي احياي تالاب هامون هموار
کرده است».
در بخش ديگري از گفت‌وگوي «شرق» با سليماني، مدير ملي طرح حفاظت از تالاب‌هاي
ايران، او در رابطه با چشم‌انداز وضعيت تالاب هامون و اميدهايي که مي‌توان براي
بهبود وضعيت آن داشت نيز اين‌طور توضيح داد: «براي بهبود حال‌وروز تالاب هامون به
شکلي پايدار بايد دو اتفاق کليدي شامل مديريت صحيح منابع آب و توسعه با نگاه حفاظت
از تالاب در دستور کار قرار گيرد، پيش از اين‌چنين نگاهي در ساختار مديريتي کشور و
منطقه نبود؛ چراکه ما صرفا دنبال توسعه بوديم، براي مثال توسعه زمين‌هاي کشاورزي
بدون درنظرگرفتن وضعيت حياتي تالاب، منجر به وضعيت کنوني شد که تالاب خشک و بي‌آب
شده است؛ درحالي‌که خود تالاب در زمان حيات، خدمات بسياري به مردم مي‌داد؛ براي
مثال الان با نبود تالاب همان زمين‌هاي کشاورزي هم در حال ازبين‌رفتن هستند، بر
همين اساس است که ما معتقديم بايد آب ورودي را به شکل درستي مديريت و هدايت کنيم و
توسعه سيستان را نيز از منظر حفظ تالاب در دستور کار قرار دهيم».
سليماني همچنين در بخش ديگري از گفته‌هاي خود به رويدادهايي که در يک سال اخير
مرتبط با هامون در سطح منطقه و جهاني رخ داده است، اشاره کرد و افزود: «مجموعه
اقدامات بين‌المللي، مانند ثبت تالاب به عنوان ذخيره‌گاه زيست‌کره که امسال اتفاق
افتاد و همچنين مذاکراتي که در سطح سران دو کشور براي احياي هامون اتفاق افتاد،
مي‌تواند در زنده‌نگه‌داشتن هامون تأثير‌گذار باشد؛ چراکه در سال‌هاي گذشته يکي از
بلاهايي که سر اين تالاب آمد بي‌مهري به آن بود. با اينکه تالابي با اين ميزان وسعت
و اهميت از بين رفت، هيچ‌کس درباره آن صحبتي نکرد، اما الان نگاه‌ها عوض شده و
توجهات ملي و بين‌المللي به هامون ما را اميدوار مي‌کند که وضعيت تالاب به نسبت
مطلوب بشود».
مدير ملي طرح حفاظت از تالاب‌هاي ايران همچنين درباره پيشينه مذاکرات و صحبت‌هاي دو
طرف ايراني و افغان درباره موضوعات مشترک و به‌ويژه تالاب هامون نيز به «شرق» گفت:
«ما در سال‌هاي گذشته خيلي وقت‌ها با افغان‌ها بيشتر از منظر آب چانه‌زني کرده
بوديم؛ درحالي‌که بايد از منظر حفظ اکوسيستم و احياي تالاب به عنوان يک اکوسيستم
زنده مذاکره مي‌شد؛ چراکه آن شکل از مذاکره بي‌نتيجه بود. تالاب هامون در دو سوي
مرز براي جوامع محلي و حفظ مرز مشترک و ارتقاي امنيت بسيار مهم است، ازبين‌رفتن آن
منجر به تخليه مسکوني اين مناطق و به‌وجودآمدن مشکلات امنيتي مي‌شود؛ درحالي‌که اگر
تالاب حفظ و احيا شود هم رونق اقتصادي به منطقه برمي‌گردد و هم امنيت مرز چندين
برابر مي‌شود».
براي اطلاع از آخرين وضعيت تالاب، مي‌توان موضوع را از فعالان محيط‌زيستي و
انجمن‌هاي مردم‌نهاد حاضر در منطقه سيستان و شهر زابل پيگيري کرد. مجتبي نورا، يکي
از اين افراد است، او با سمن - سازمان مردم نهاد - بنياد هامون سال‌هاست در زمينه
محافظت از تالاب همکاري مي‌کند. او در رابطه با تالاب و حال‌وروزش در اين روزها به
«شرق» مي‌گويد: «از هشتم فروردين، سه روز سيلابي به منطقه آمد که تا حدودي براي
تالاب مفيد بود، الان نيز دو، سه‌روزي است که دوباره سيلاب با شدت بيشتري در حال
ورود است، اما نهرهايي که لايروبي نشده باعث شده است از ورود آسان آب به بستر تالاب
جلوگيري کند و آب در برخي مناطق وارد زمين‌هاي مردم شده است، پيش‌بيني ما اين است
که اگر سيلاب‌ها با همين شدت سه ماه بيايد مي‌تواند وضعيتي نسبتا مطلوب را براي
هامون رقم بزند، سال ٩٣ آب با همين شدت آمد و تالاب جاني دوباره گرفت، در آن سال
قسمتي از تالاب با نام هامون پوزک پرآب شد، اما الان آن قسمت خشک است، سيلاب جديد
از سمت هيرمند مي‌آيد و در حال رفتن به سمت کوه خواجه است، قسمت هامون صابري تالاب
هم که از ناحيه شمال و با آب فراه‌رود تأمين مي‌شود فعلا خشک است و آبي ندارد
و...».
طبق گفته مجتي نورا به دليل وزش بادهاي ١٢٠روزه تبخير در اين منطقه بسيار بالاست و
به همين دليل تالاب به‌سرعت خشک مي‌شود، آبي که در سال ٩٣ آمد نيز به همين دليل بعد
از دو، سه ماه خشک شد و بسياري از ماهيان و پرندگاني که در منطقه تخم‌گذاري و
زادآوري کرده بودند را از بين برد.
درباره کانال‌هاي انحراف آبي که گفته مي‌شود در خاک افغانستان در حال ايجاد است از
او مي‌پرسم و در جواب مي‌گويد: «متأسفانه اين اخبار صحت دارد، در افغانستان دو سد
مخزني بزرگ دارند که توي کوهستان است سدهاي کجکي و ارغنداب، مابقي سدهايشان هم که
در دشت هستند سدهاي انحرافي است که بيشتر آبشان صرف مزارع خشخاش مي‌شود. آنها چندين
سال است يک سد ديگري به اسم بند کمال خان در حال ساخت دارند، که اگر اين سد نيز
تکميل بشود ديگر همين سيلاب‌ها هم به ايران نمي‌آيد و بايد همين اميدهاي نصف و نيمه
براي احياي تالاب در اين فصل از سال را هم براي هميشه فراموش کنيم».
تالاب هامون از سه درياچه کوچک به نام‌هاي هامون پوزک (مياني)، هامون صابوري
(شمالي) و هامون هيرمند تشکيل شده است که در زمان وفور آب به هم متصل مي‌شوند و
درياچه هامون را تشکيل مي‌دهند. منطقه حفاظت‌شده هامون به‌دليل قرار گرفتن در مرکز
مناطق کويري و نيمه‌کويري کشورهاي ايران و افغانستان، تنها مأمن زيست پرندگان مهاجر
شرق کشور است و تاکنون بيش از ١٨٣ گونه پرنده در درياچه هامون مشاهده شده است.
بيش از صد گونه جانوري از جمله گراز، گربه وحشي و روباه نيز در حواشي اين درياچه
زيست مي‌کردند که قطع جريان آب هيرمند به مرز ايران، کمبود نزولات آسماني، خشکيدن
هامون و در نهايت بروز خشک‌سالي و استمرار آن در ١٨ سال گذشته باعث شد مهاجرت
پرندگان و حيات جانوران در اين منطقه به مخاطره بيفتد. هامون بزرگ‌ترين درياچه آب
شيرين با مساحتي حدود پنج‌هزارو ٧٠٠ کيلومترمربع در سراسر فلات ايران محسوب مي‌شود
که در ناحيه کويري و بياباني شرق کشور، در شمال سيستان‌وبلوچستان واقع شده است.
تقسيم‌بندي پرندگان در قالب ٥١ خانواده نشان‌دهنده تنوع کم‌نظير انواع پرندگان در
اين منطقه است؛ بنابراين از بُعد ملي و بين‌المللي اين تالاب از اهميت زيادي
برخوردار است و از سوي سازمان بين‌المللي حيات پرندگان به عنوان زيستگاه بااهميت
پرندگان معرفي شده است.
منبع خبر |
